PALLIDA MORS SARACENORUM

Η ΚΑΤΑΛΗΨΗ ΤΟΥ ΧΑΝΔΑΚΑ

7 ΜΑΡΤΙΟΥ 961

ΙΣΤΟΡΙΚΟ ΠΛΑΙΣΙΟ

Το έτος 815μ.Χ απέτυχε στην Ισπανία επαναστατικό κίνημα κατά του εμίρη Al Hakam της δυναστείας των Ομμεϋάδων, αναγκάζοντας τον αρχηγό της επανάστασης Abu Hafs(Αποχάβος των Βυζαντινών) να καταφύγει στην Αίγυπτο μαζί με τους υποστηρικτές του. Εκμεταλλευόμενοι τους εμφυλίους εντός του Αραβικού κόσμου κατέλαβαν την Αλεξάνδρεια το 816. Σε μια από τις πειρατικές επιδρομές τους έφτασαν ως τη Κρήτη και χαρακτηριστικά δήλωσαν "Ιδού η γη όπου σ'αυτήν ρέει μέλι και γάλα" (Σκυλιτζής Ι., Χρονογραφία σελ.56). Το 824-5 ο εμίρης Al Mamun ανεκατέλαβε την πόλη αναγκάζοντας τον δαιμόνιο Abu Hafs να εγκαταλείψει τη χώρα και να αποβιβαστεί στη Κρήτη, πιθανόν κοντά στα Μάταλα. Η απουσία του αυτοκρατορικού στόλου που ήταν εμπλεγμένος σε εμφύλιες διαμάχες τους έδωσε την ευκαιρία να κατακτήσουν συστηματικά το νησί ως το έτος 828. Μετά από μια ανεπιτυχή και πρόχειρα οργανωμένη προσπάθεια ανακατάληψης από τους Βυζαντινούς υπό τους πρωτοσπαθάριους Φωτεινό και Δαμιανό, οι Άραβες οχυρώνουν μια τοποθεσία με ισχυρό τείχος και τάφρο και την ονομάζουν Αλ-Χαντάκ δηλαδή το σημερινό Ηράκλειο। Από τότε ξεκινάει η πειρατική τους δράση που δεν είχε σκοπό την υποδούλωση άλλων νησιών, απλώς την απόσπαση λύτρων ή λείας από διερχόμενα εμπορικά πλοία.
Δύο ακόμη προσπάθειες απελευθέρωσης του νησιού, υπό τον στρατηγό Κρατερό και τον στρατηγό Ωορύφα κατέληξαν σε αποτυχία. Το γεγονός όμως που άλλαξε τις ισορροπίες στη σύγκρουση ήταν η άλωση και εξαπονδρισμός της Θεσσαλονίκης από τους Σαρακηνούς υπό τον εξομώτη Λέων Τριπολίτη το 904μ.Χ.. Μετά από μια παραπλανιτική πορεία προς τη Κωνσταντινούπολη, ο αραβικός στόλος κινήθηκε προς την ανυπεράσπιστη και με χαμηλά ναυτικά τείχη πρωτεύουσα της Μακεδονίας και προξένησε μεγάλες καταστροφές έπειτα από πολιορκία μόλις δύο ημερών.
Ήταν πλέον φανερό πως η Βυζαντινή Αυτοκρατορία έπρεπε πάση θυσία να επανακαταλάβει τη μεγαλόνησο αλλά οι συνεχείς εσωτερικές έριδες καθυστερούσαν την ανάληψη αυτής της παράτολμης εκστρατείας θέτοντας έτσι πιο γερά τα θεμέλια της εξουσίας των Σαρακηνών στη Κρήτη αλλά και στο Νότιο Αιγαίο, θέτωντας έτσι τη ναυτική εμπορική δραστηριότητα στο αρχιπέλαγος σε θηλειά.
Το 959 μ.Χ. ανεβαίνει στον θρόνο της Πόλης ο Ρωμανός Β', ο πρώτος σύζυγος της περίφημης Θεοφανούς της Φόνισσας, καρπός του γάμου τους ήταν ο σπουδαίος αυτοκράτορας Βασίλειος ο Β' ο Βουλγαροκτόνος. Ο Ρωμανός αποφασίζει να αναλάβει δράση απέναντι στους Άραβες και επιλέγει τον Νικηφόρο Φωκά, μέλος γνωστής οικογένειας στρατιωτικών, ως Δομέστικο των σχολών της Ανατολής. Την επόμενη χρονιά ο Αυτοκράτορας μαζί με τον στρατηγό ετοιμάζουν μία κολοσσιαίων διαστάσεων αρμάδα αποτελούμενη από δύο χιλιάδες πυροφόρα χελάνδια, χίλιοι δρόμωνες και 307 "καματηρά" (πλοία εφοδιοπομπής)! Ένας άνευ προηγουμένου τεράστιος στόλος αποτελούμενος από εκατοντάδες χιλιάδες πολεμιστές. Οι αραβικές πηγές αναφέρουν στόλο επτακοσίων καραβιών με 72 χιλιάδες πεζούς και 5 χιλιάδες ιππείς. Ακόμα και αν ισχύουν οι μετριοπαθείς εκτιμήσεις των αράβων ιστορικών, το μέγεθος του στόλου και του στρατού ήταν ικανό να προκαλέσει πανικό σε οποιοδήποτε βασίλειο της εποχής. Ο στόλος πέρασε από αρκετά νησιά του Αιγαίου αλλά στη Σαντορίνη σταμάτησε επειδή οι Βυζαντινοί ναυτικοί δεν ήξεραν τη διαδρομή νοτιότερα! τόσος ήταν ο φόβος που ενέπνεαν οι Σαρακηνοί πειρατές που οι κυβερνήτες των αυτοκρατορικών πλοίων δεν τολμούσαν εδώ και πολλά χρόνια να προσεγγίσουν την Κρήτη. Τελικά τη λύση την έδωσαν Καρπάθιοι ναυτικοί που οδήγησαν τη πανστρατιά του Φωκά στη νησίδα Δία στις ακτές του νησιού.



Η ΠΟΛΙΟΡΚΙΑ


Από τη νησίδα ο Φωκάς έστειλε κατασκοπευτικά σκάφη ενώ περίμενε ολοκληρο τον στόλο να καταφθάσει. Οι Σαρακηνοί αιφνιδιάστηκαν από το μέγεθος του εκστρατευτικού σώματος αλλά γρήγορα αναθάρρησαν και έλαβαν θέσεις στις ακτές για να εμποδίσουν την απόβαση. Καθώς δεν υπήρχε κάποιο μεγάλο λιμάνι στη περιοχή για να υποστηρίξει τη δύσκολη επιχείρηση, ο Φωκάς αφού έφτασαν όλα τα πλοία, τα εξόπλισε με επικλινείς σανίδες ώστε να διευκολυνθεί η έξοδος των στρατιωτών από αυτά. Τα πληρώματα διετάχθησαν να κωπηλατήσουν προς τη στεριά και μόλις έφτασαν σε κοντινή απόσταση πλήθος τοξευμάτων κατευθύνθηκε προς τους αμυνόμενους Άραβες. Όλες οι κλίμακες των πλοίων κατέβηκαν στη στεριά σχεδόν ταυτόχρονα κάνοντας αδύνατη τη προσπάθεια των Σαρακηνών να εμποδίσουν την απόβαση.
Συντεταγμένες οι βαριά οπλισμένες φάλαγγες των Βυζαντινών χωρίστηκαν στα τρία και βάδισαν εναντίον των εχθρών. Τους έτρεψαν με σχετική ευκολία σε φυγή. Όσοι διεσώθηκαν, κατέφυγαν στο οχυρό του Χάνδακα. Οι δυνάμεις του Νικηφόρου Φωκά στρατοπέδευσαν έξω από τη πόλη, τη περικύκλωσαν με πασσάλους και έφτιαξαν και δική τους τάφρο για να αποφύγουν τον αιφνιδιασμό από κάποια νυκτερινή επίθεση των Αράβων. Αυτός εξάλλου ήταν και ο τρόπος πολέμου των Αράβων απέναντι στους σιδερόφρακτους στρατούς τόσο του Βυζαντίου όσο και της Δύσης. Ένα πλέγμα ανταρτοπολέμου, ενεδρών και πολέμου φθοράς. Έτσι είχαν αντιμετωπίσει και τις προηγούμενες προσπάθειες των Βυζαντινών με μεγάλη επιτυχία. Ο νέος αυτός όμως στρατηγός της Αυτοκρατορίας ήταν διαφορετικός από τους προηγούμενους. Εμπειροπόλεμος και αποφασισμένος για την επικράτηση, αλλά και υπομονετικός, συνετός και καρτερικός. Είδε πως το τείχος της πόλης είναι μεγάλο και ισχυρό και πως μια κατά μέτωπο επίθεση τόσο νωρίς θα είχε ως μοναδικό αποτέλεσμα την απώλεια πολλών δικών του στρατιωτών. Έτσι απέκλεισε την πόλη αλλά και διέταξε ναυτικό αποκλεισμό ολόκληρου του νησιού καθώς ο μεγάλος αριθμός πλοίων του το επέτρεπε. Παράλληλα έστελνε ισχυρές δυνάμεις σε όλη τη Κρήτη για να αποκαταστήσουν τη Βυζαντινή κυριαρχία στο νησί. Έδινε πολλές συμβουλές για επαγρύπνιση καθώς ο κίνδυνος αιφνιδιαστικής επίθεσης ήταν μεγάλος. Οι στρατηγοί του άκουσαν τις συμβουλές του εκτός από τον Νικηφόρο Παστιλά που με ένα άγημα Βαράγγων γλεντούσαν μετά από κάποια νίκη και δέχθηκαν ξαφνική επίθεση και κατεκόπησαν όλοι από τους Αγαρηνούς.
Ο ηγέτης των Σαρακηνών της Κρήτης Abd al Aziz ibn Schu 'ab (Κουρουπής για τους Βυζαντινούς), έστειλε μηνύματα για βοήθεια στους ομόθρησκους του ηγέτες. Οι εμφύλιες έριδες μέσα στον αραβικό κόσμο έκαναν αδύνατη οποιαδήποτε σοβαρή προσπάθεια αντιμετώπισης του κινδύνου. Η Αίγυπτος έστειλε μικρές δυνάμεις που αντιμετωπίστηκαν εύκολα και ο εμίρης του Χαλεπίου έστειλε 30 χιλιάδες ιππείς στη Μικρά Ασία ως αντιπερασπισμό αλλά και αυτοί αναχαιτίστηκαν από τον Λέων Φωκά, αδερφό του Νικηφόρου.
Ο Βυζαντινός αρχιστράτηγος έδωσε πολύ σημασία στον ψυχολογικό πόλεμο. Βομβάρδιζε τα τείχη καθημερινά περισότερο για κλονισμό του ηθικού των πολιορκημένων παρά για των οχυρώσεων. Παράλληλα οι κατάσκοποι του εντόπισαν ένα μέρος του τείχους που ενώ ήταν χτισμένο πάνω σε πέτρα, όπως και όλο το τείχος άλλωστε, κάτω από τη πέτρα υπήρχαν ψαμμολιθικά στρώματα. Εκεί έστειλε σκαπάνεις για να υπονομεύσουν τους αμυντικούς πύργους της πόλης. Σιγά σιγά και υπομονετικά ετοίμαζε τον στρατό του για την τελική έφοδο.

Με αυτές τις ενέργειες αλλά και με στρατιωτικά γυμνάσια περνούσε ο χειμώνας τ

ου 960-961 ο οποίος ήταν πολύ βαρύς. Τα εφόδια της πανστρατιάς εξαντλήθηκαν σύντομα και το ηθικό κλονίστηκε. Η προσωπική παρέμβαση και το κύρος του Νικηφόρου Φωκά απέτρεψαν τη διάλυση του εκστρατευτικού σώματος. Ο παρακοιμώμενος (κάτι σαν πρωθυπουργός) του αυτοκράτορα αγόρασε τεράστιες ποσότητες σιταριού. Το μισό σιτάρι το πούλησε στη μισή τιμή ώστε να ρίξει τις ανεβασμένες τιμές των κερδοσκόπων και το άλλο μισό το έστειλε στη Κρήτη ώστε να ανεφοδιαστεί ο στρατός που βρισκόταν στα όρια της πείνας.

Οι Σαρακηνοί αποφάσισαν να κάνουν ηρωική έξοδο εκείνη την εποχή. Χίλιοι πεντακόσιοι ιππείς και τριάντα έξι χιλιάδες πεζοί πραγματοποίησαν επίθεση φανατισμένοι από τα λόγια του εμίρη τους. Ξύρισαν τα κεφάλια τους και βάδισαν εναντίον του αυτοκρατορικού στρατού με έκδηλο τον θρησκευτικό φανατισμό που χαρακτήριζε τις αραβικές στρατιές της εποχής. Ο Νικηφόρος είχε πληροφορηθεί μέσω κατασκόπων την επικείμενη επίθεση και σχε

δίασε ένα λαμπρό σχέδιο. Έστησε τέσσερις ενέδρες και όταν οι Σαρακηνοί επιτέθηκαν, ο στρατός του προσποιήθηκε υποχώρηση οδηγώντας έτσι τους αντιπάλους στην ενέδρα. Όταν ο έκλεισε ο κλοιός των Βυζαντινών η μάχη είχε μετατραπεί σε σφαγή! Ο Κουρούπης έκλεισε τις πύλες του Χάνδακα ώστε να αναγκάσει τους πολεμιστές του να αγωνιστούν μέχρι τέλους. Ύστερα από επτά αποτυχημένες επιθέσεις αναγκάστηκε να ανοίξει δίοδο να μπουν οι στρατιώτες του μέσα ώστε να μη χαθεί ολόκληρος ο στρατός του και αναγκαστεί να παραδώσει το οχυρό του εκείνη τη μέρα.

Στις 7 Μαρτίου αποφάσισε να πραγματοποιήσει την τελική του έφοδο. Τα τείχη είχαν υπονομευτεί κατάλληλα και βομβαρδιστεί ανηλεώς από τους καταπέλτες. Ο αντίπαλος στρατός είχε αποδεκατιστεί κατά την ηρωική του έξοδο και πλέον δεν επαρκούσε για την αποτελεσματική άμυνα του Χάνδακα. Έφερε όλο τον στρατό του μπροστά από τα τείχη και παρέταξε τις φάλαγγες σε πυκνή τετραγωνική διάταξη. Τέλεσε τις απαραίτητες χριστιανικές λειτουργίες (ως βαθιά θρησκευόμενος και ο ίδιος) και ξεκίνησε την επίθεση. Τότε έγινε κάτι που ανέβασε περισσότερο το ηθικό του στρατού. Μια Σαρακηνή μάγισσα ανέβηκε πάνω στα τείχη και έριχνε κατάρες στους στρατιώτες του Βυζαντίου. Ένας επιδέξιος τοξότης βγήκε μπροστά από τους συμπολεμιστές του και με τη πρώτη βολή τη γκρέμισε από τις οχυρώσεις!

Το σύνθημα δόθηκε και οι μηχανικοί έβαλαν φωτιά στα τούνελ και το τείχος κατακρημνίστηκε, αφήνοντας μια μεγάλη δίοδο στους πολιορκητές να μπουν στην πόλη. Οι Σαρακηνοί μαζεύτηκαν στο άνοιγμα ώστε να εμποδίσουν την είσοδο των ανδρών του Νικηφόρου Φωκά αλλά δεν κατάφεραν να αντέξουν για πολύ ώρα. Ήταν απλώς λιγοστοί στον αριθμό πλέον. Όταν οι στρατιώτες μπήκαν εντός της πόλης ξεκίνησαν οι οδομαχίες που πολύ σύντομα μετατράπηκαν σε άγρια σφαγή του πληθυσμού. Μόνο η παρέμβαση του αρχιστράτηγου σταμάτησε το μακελειό. Χιλιάδες άραβες σκοτώθηκαν ενώ πάρα πολλοί αιχμαλωτίστηκαν είτε για να πουληθούν ως σκλάβοι, είτε για να ανταλλαχθούν με χριστιανούς αιχμαλώτους. Ο Κουρούπης και ο γιος του Ανεμάς αιχμαλωτίστηκαν και αυτοί και στόλισαν τον θρίαμβο του Φωκά στη Κωνσταντινούπολη. Αργότερα ο Ανεμάς θα γινόταν ένας πολυνίκης και πιστός στρατηγός της Αυτοκρατορίας!

Μετά από 137 χρόνια η Κρήτη επέστρεψε στην αγκαλιά του Βυζαντίου.

ΑΠΟΤΕΛΕΣΜΑΤΑ-ΣΥΜΠΕΡΑΣΜΑΤΑ

Η ανακατάληψης της Κρήτης ήταν θεμελιώδους σημασίας για τη Βυζαντινή Αυτοκρατορία. Το πολύτιμο θαλάσσιο εμπόριο άρχισε να ανθίζει και πάλι λειτουργώντας ως σημαντική πηγή πλουτισμού των δημόσιων ταμείων. Οι εκκαθαρίσεις στο νησί και ο "επαναχριστιανισμός" του πληθυσμού ήταν οι πρώτες προτεραιότητες του στρατηγού. Ως πραγματικός πιστός έδωσε αρκετά λεφτά από τα λάφυρα στον φίλο του και πνευματικό του Αθανάσιο Αθωνίτη που ίδρυσε το πρώτο μοναστήρι στο Άγιο Όρος τη μονή της Μεγίστης Λαύρας. Έτσι ξεκίνησε ένας θεσμός που αποτελεί σημείο αναφοράς τόσο για τους Ορθόδοξους χριστιανούς αλλά και για όλες τις υποδιαιρέσεις της Χριστιανοσύνης.

Πριν προλάβει να τελειώσει την αναδιοργάνωση του νησιού, κλήθηκε επειγόντως στη πρωτεύουσα ώστε να αναλάβει το ανατολικό μέτωπο που δοκιμαζόταν σκληρά από τους άραβες. Μετά από πολλές επιτυχίες κατάφερε να τους περιορίσει σημαντικά. Στις 15 Μαρτίου 963 ο αυτοκράτορας Ρωμανός Β΄ απεβίωσε σε ηλικία μόλις 26 χρονών. Τότε ο Νικηφόρος επέστρεψε εσπευσμένα και πάλι στη Κωνσταντινούπολη όπου δήλωσε μπροστά στη Σύγκλητο πίστη στα δύο παιδιά του Ρωμανού τον Κωνσταντίνο 8ο και τον Βασίλειο Β΄(Βουλγαροκτόνο). Αναγκάστηκε όμως από τον στρατό του να αναλάβει τις τύχες της αυτοκρατορίας αφού αναγορεύτηκε αυτοκράτορας στις 2 Ιουλίου 963μ.Χ. Νυμφεύτηκε τη Θεοφανώ και εξεστράτευσε εκ νέου εναντίον των Αράβων. Όσο έλειπε στη πρωτεύουσα άφησε στο μέτωπο τον ανιψιό του και μετέπειτα δολοφόνο του αλλά και σύζυγο της Θεοφανούς αλλά και αυτοκράτορα Ιωάννη Τσιμισκή. Έναν λαμπρό στρατιωτικό αλλά σκοτεινό και αδίστακτο χαρακτήρα.

Ο Νικηφόρος Φωκάς, ως σταυροφόρος αυτοκράτορας συνεχίζοντας στο δρόμο που χάραξε ο Ηράκλειος, ανέκτησε όλη τη Μικρά Ασία αλλά και πολλές περιοχές στη Μεσοποταμία και απείλησε όσο κανένας άλλος τους Άραβες αφού τους εξανάγκασε σε αμυντικό αγώνα διαρκείας. Μέσα σε έξι μόνο χρόνια βασιλείας έθεσε τις βάσεις ώστε οι δύο διάδοχοι του, Τσιμισκής και Βουλγαροκτόνος να παγιώσουν τη δύναμη της κραταιάς Αυτοκρατορίας. Ο αντίκτυπος των επιτυχιών του ήταν τέτοιος ώστε οι Δυτικοί που συνήθως λοιδορούσαν τους Βυζαντινούς του απέδωσαν τον τίτλο "PALLIDA MORS SARACENORUM" δηλαδή ο Ωχρός Θάνατος των Σαρακηνών. Μετά τη δολοφονία του το 969μ.Χ. από τη σύζυγο του Θεοφανώ και τον ανιψιό του Τσιμισκή αγιοποιήθηκε και πάνω στον τάφο του ο Μητροπολίτης Μελιτηνής χάραξε επάνω σε πέτρα :

Τον ανδράσι πριν και τομώτερον ξίφους

Πάρεργον ούτος και γυναικός και ξίφους.

Ος τω κράτει πριν γης είχεν όλον κράτος,

ώσπερ μικρός γης μικρόν ώκησε μέρος.

Το πριν σεβαστόν, ως δοκώ, και θηρίοις,

ανείλεν η σύγκοιτος έν δοκούν μέλος.

ο μηδέ νυξί μικρόν υπνώττειν θέλων

εν τω τάφω νυν μακρόν υπνώττει χρόνον.

θέαμα πικρόν! Αλλ' ανάστα νυν, άναξ,

και τύπτε πεζούς, ιππότας, τοξοκράτας,

το σον στράτευμα, τας φάλαγγας, τους λόχους.

Ορμά καθ' ημών ρωσική πανοπλία,

Σκυθών έθνη σφύζουσιν εις φονουργίας,

λεηλατούσι παν έθνος την σην πόλιν,

ους επτόει πριν και γεγραμένος τύπος

προ των πυλών σος εν πόλει Βυζαντίου.

Ναι, μη παρόψει ταύτα˙ ρίψον τον λίθον

τον σε κρατούντα, και λίθοις τα θηρία

τα των εθνών δίωκε˙ δως δε και πέτρας

στηριγμόν ημίν αρραγεστάτην βάσιν.

ει δε ου προκύψαι του τάφου μικρόν θέλεις,

καν ρήξον εκ γης έθνεσιν φωνήν μόνην˙

ίσως σκορπίσεις ταύτη και τρέψει μόνη.

Ειδ' ουδέ τούτο, τω τάφω τω σω δέχου

Σύμπαντας ημάς˙ ο νεκρός γαρ αρκέσει

Σώζειν τα πλήθη των όλων χριστονύμων,

Ώ πλην γυναικός τα δ' άλλα Νικηφόρος